กุสลํ ปฐมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ โหติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฐมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติฯ ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ จตุตฺถารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ตํ อารมฺมณํ โหติฯ เอวเมว ยถา ปฐมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติฯ ยถา ปฐมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ติธา สิยาฯ

[374] ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ อิธ อิมสฺมิํ อธิกาเร ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภ ปฏิจฺจ เย เย จิตฺตุปฺปาทา ชายนฺติ, โส โส โคจโร เตสญฺจ เตสญฺจ จิตฺตุปฺปาทานํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ

[375] โย ปน นโร อิมสฺส อภิธมฺมาวตารสฺส กิร ปารํ ทุตฺตรํ อิธ อิมสฺมิํ โลเก อุตฺตรติ, โส นโร อภิธมฺมมหณฺณเว ปารํ ทุตฺตรํ อุตฺตรํ อุตฺตรติ เอวฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

อารมฺมณวิภาควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโทฯ

7. สตฺตโม ปริจฺเฉโท

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

[376]

อนนฺตญาเณน นิรงฺคเณน,

คุเณสินา การุณิเกน เตน;

วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,

วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถฯ

เยน ชิเนน อนนฺตญาเณน นิกฺกิเลเสน คุเณสินา การุณิเกน เตน ชิเนน วุตฺเต วิปากสฺมิํ มติปาฏวตฺถํ มติเฉกภาวตฺถาย วิปากจิตฺตปฺปภวํ มยา ภณมานํ วิปากจิตฺตปฺปวตฺติํ ตุมฺเห สุณาถฯ

[377] เอกูนติํส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺติํส ภควตา ทสฺสิตา, กมฺมานิ ตีสุ ทฺวาเรสุ ทิสฺสเร, วิปากา ฉสุ ทฺวาเรสุ ทิสฺสนฺติฯ

[378-9] กุสลํ กามโลกสฺมิํ กามโลกมฺหิ กุสลํ ปวตฺเต, ปฏิสนฺธิยญฺจ ตํตํปจฺจยมาคมฺม ตํตํปจฺจยํ ปฏิจฺจฯ โส โส ปจฺจโย ตํตํปจฺจโย, ‘‘ตตปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหีตาคมวเสน ‘‘ตํตํปจฺจโย’’ติ วุตฺตํฯ วิจฺฉากมฺมธารยสมาโสยํฯ วิวิธํ ผลํ ททาติฯ เอกาย เจตนาย เอกา ปฏิสนฺธิ ภควตา ปกาสิตาฯ นานากมฺเมหิ นานา ปฏิสนฺธิโย จ ภวนฺติฯ

[380-1] ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ ติเหตุกํ ยํ กมฺมํ ปน กามาวจรสญฺญิตํ ติเหตุกํ วิปากํ ทุเหตุญฺจ วิปากํ อเหตุญฺจ วิปากํ เทติฯ ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ ทุเหตุกํ ยํ กมฺมํ ปน, ตํ กมฺมํ ติเหตุกํ วิปากํ น เทติ, อตฺตโน วิปากํ ทุเหตุญฺจ อเหตุญฺจ เทติฯ

[382-3] ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา โหติ, ทุเหตุกาปิ ปฏิสนฺธิ โหเตว, อเหตุกา ปฏิสนฺธิ เนว โหติ, อุกฺกฏฺฐติเหตุกกมฺเมน ติเหตุกา ปฏิสนฺธิ, โอมกติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ทุเหตุเกน กมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ, อเหตุกาปิ ปฏิสนฺธิ โหเตว, ติเหตุกา ปฏิสนฺธิ เนว โหติฯ อุกฺกฏฺฐทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ, โอมกทุเหตุกกมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

[384] อสงฺขารกมฺมํ อสงฺขารวิปากํ เทติ, สสงฺขารวิปากมฺปิ เทติ, สสงฺขารกมฺมํ สสงฺขารผลํ, ตถา อสงฺขารผลํ เทติฯ

[385] เอกาย เจตนาเยตฺถ เอตฺถ เอตาสุ เจตนาสุ เอกาย กุสลาย เจตนาย โสฬสวิธา วิปากจิตฺตานิ ภวนฺติฯ อิติ วจนํ ชิโน ปกาสเยฯ

[386-92] เวทนาปริวตฺตนํ อารมฺมเณน โหเตว, ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ ชวเนน นิยามิตํ, โสมนสฺสยุตฺเต กุสเล ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสยุตฺตเมว โหตีติ อตฺโถฯ อุเปกฺขายุตฺตกุสเลปิ เอเสว นโยฯ กามาวจรจิตฺเตน กุสเลนาทินา ปฐเมน กุสเลน ตุลฺเยน วิปากจิตฺเตนฯ ตติยาวิเสสนํฯ เยน สตฺเตน คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ ยทิ, อิฏฺเฐ พลวารมฺมเณ มนาเป อติมหนฺตารมฺมเณ ตสฺส สตฺตสฺส จกฺขุสฺส จกฺขุปสาทสฺส อาปาถํ ปากฏภาวํ อาคเต สติ มโนธาตุยา ตาย ภวงฺคสฺมิํ อาวฏฺฏิเต ภวงฺคโสเต ฉินฺทิเต สติ จกฺขุวิญฺญาณกาทีสุ วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ ปฐมํ กุสลํ กามมานสํ ชวนํ หุตฺวา ชายเตฯ สตฺตกฺขตฺตุวารานิ ชวิตฺวาน ปฐเม มหากุสเล คเต ตเทว ตํ เอว อิฏฺฐํ อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว ปฐมมหากุสเลน สทิสํ ตทารมฺมณวิปากจิตฺตํฯ สนฺธิยา ตุลฺยโต ปฏิสนฺธิยา ตุลฺยภาเวน มูลภวงฺคนฺติ มูลภวงฺคํ นาม ภควตา ปวุจฺจเตฯ ตญฺจ ตทารมฺมณจิตฺตํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสยุตฺตํ สนฺตีรณํ ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ เอตฺถ เอตสฺมิํ วีถิจิตฺเต คณนูปคจิตฺตานิ คณนํ อุปคตานิ จิตฺตานิ จตฺตาริ เอว ภวนฺติฯ

[393-4] ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ยทา ยสฺมิํ กาเล ตสฺเสว โสมนสฺสติเหตุโน ปุคฺคลสฺส ทุติยํ กุสลํ จิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตสฺมิํ กาเล เตน ชวเนน ตุลฺยวิปากํ ตทารมฺมณํฯ ตสฺส สนฺธิยา อสมานตฺตา ตสฺส ตทารมฺมณจิตฺตสฺส สนฺธิยา อสมานตฺตา ทฺเว นามานิ อสฺส วิปากจิตฺตสฺส อเนน วิปากจิตฺเตน ลพฺภเร ลพฺภนฺติ, ‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ นามํ ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ นามํ อิติ ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺติฯ

[395-6] ยทา ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส ตติยํ ปุญฺญํ ชวนํ โหติ, ตทา เตน ชวเนน สทิสํ ตติยํ ปากํ ตทารมฺมณิกํ สิยาฯ อิทํ วิปากจิตฺตํ อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ อาคนฺตุภวงฺคํ นาม ภควตา วุจฺจเต, ปุริมานิ จ ปญฺจ วิปากจิตฺตานิ อิมินา ปน ตติยวิปาเกน ปน สทฺธิํ ฉ จิตฺตานิ โหนฺติฯ

[397-8] ยทา จตุตฺถํ กุสลํ ชวนํ โหติ, ตทา เตน ชวเนน ตุลฺยํ จตุตฺถวิปากํ ตทารมฺมณภาวํ วเช คจฺเฉยฺยฯ จตุตฺถวิปากํ อาคนฺตุกภวงฺคํ ตทารมฺมณนามกํ โหติ, ปุริมานิ ฉ ปากานิ อิมินา สห จตุตฺถปาเกน สตฺต จิตฺตานิ โหนฺติฯ

[399-403] ยทา ยสฺมิํ กาเล ตสฺมิํ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน ตถา อาปาถํ อาคจฺฉติ จ, ตทา วุตฺตนเยน อาวชฺชนทสฺสนสมฺปฏิจฺฉนจิตฺเตสุ ชาเตสุ อิธ อิมสฺมิํ มชฺฌตฺตารมฺมเณ อารมฺมณวเสน เวทนา ปริวตฺตติ, ตสฺมา อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณํ มโน โหติฯ อุเปกฺขาสหคเตสุ เอว จตูสุปิ ชวเนสุ ชวิเตสุ เตหิ ชวเนหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานิ ชายเรฯ อจฺจนฺตํ เอกนฺเตน เวทนาย อุเปกฺขาเวทนาย ปุริเมหิ โสมนสฺสสหคเตหิ จิตฺเตหิ อสมานตฺตา จตฺตาริ จิตฺตานิ นามโต ปิฏฺฐิภวงฺคานิ นาม โหนฺติ, ปิฏฺฐิภวงฺคานิ โสมนสฺสวิปากานํ ปจฺฉาภาเค ภวงฺคานีติ อตฺโถฯ

อิมานิ อุเปกฺขาสหคตานิ ปญฺจ วิปากานิ ปุริเมหิ สตฺตหิ วิปาเกหิ สทฺธิํ ทฺวาทส วิปากานิ ภวนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเสฯ

[404-6] ยถา จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส วิปากานิ โหนฺติ, ตถา เอวํ โสตาทีสุ ทฺวาเรสุปิ ทฺวาทส ปากานิ โหนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส, อิเม มยา วุตฺตา วิปากา สมสฏฺฐิ ภวนฺติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต สมสฏฺฐิ วิปากานิ อุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมิํ วจเน สํสโย นตฺถิฯ คหิตาคฺคหเณเนตฺถ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส ปากา, โสตวิญฺญาณกาทีนิ จตฺตาริ จาติ โสฬส ปากานิ โหนฺติฯ

[407-11] เอเกน ติเหตุกกุสเลน อสงฺขาริเกน กมฺเมน อายูหิเต ยถา, เอวเมว สสงฺขารติเหตุกกุสเลนาปิ อสงฺขารสสงฺขารอุเปกฺขาสหคเตหิปิ กุสเลหิ กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต เตสํ ติณฺณํ กุสลานํ วิปาเกหิ ตีหิปิ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา เอเสว นโย ปณฺฑิเตน ชานิตพฺโพฯ อิธ อิมสฺมิํ อุเปกฺขาสหคตทฺวเย อิฏฺฐมชฺฌตฺตโคจรสฺส วเสน วิปากจิตฺตปฺปวตฺติํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตพฺพาถ ปจฺฉา ตุ, อิฏฺฐสฺมิํ โคจเร อิธ อถ ปจฺฉา มยา วุตฺตจิตฺตปฺปวตฺติโต ปจฺฉากาเล ปน อิธ อิมสฺมิํ อิฏฺฐโคจเร เอเกกสฺมิํ ปน ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา ปณฺฑิเตน ทสฺเสตพฺพาฯ คหิตาคฺคหเณเนตฺถ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน โสฬส ปากจิตฺตานิ โหนฺติฯ ปุพฺเพ กาเล มยา วุตฺตนเยเนว สพฺพํ วจนํ อเสสโต อเสสภาเวน ปณฺฑิเตน เญยฺยํฯ

[412-4] ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา ภวติ, อิติ อยํ วาโร เอตฺตาวตา เอตฺตเกน วจเนน มยา วุตฺโตฯ เอกํ กมฺมํ เอกสฺมิํ ภเว เอกํ ปฏิสนฺธิํ ชเนติ, ตโต ปฏิสนฺธิโต อปรํ อญฺญํ ทุติยํ ปฏิสนฺธิํ น ชเนติ, ปวตฺติยํ อเนกานิ วิปากานิ สญฺชเนติฯ หิ สจฺจํ ‘‘เอกํ กมฺม’’นฺติอาทิกํ วจนํฯ เอกสฺมา พีชา เอกโต พีชโต เอกํ องฺกุรํ ชายติ, อสฺส พีชสฺส พหูนิ ผลานิ เหตุปฺปวตฺติโต สลิลาทิเหตุปฺปตฺติยา โหนฺติฯ

[415-21] ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา โหติ, อิติ วจนํ อยํ วาโร อนุปุพฺเพน อนุปฏิปาฏิยา อาคโตฯ อิธ อิมสฺมิํ อธิกาเร ทุเหตุเกน ปุญฺเญน โสมนสฺสยุตฺเตน อสงฺขาริเกน จิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต ปน ทุเหตุเกน โสมนสฺสยุตฺตกุสเลน ตุลฺเยน ปาเกน เยน สตฺเตน คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ, อิฏฺเฐ อารมฺมเณ ตสฺส สตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคเต โสมนสฺสยุตฺเต ญาณหีเน กุสลมานเส ตสฺมิํ ทุเหตุเก สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน คเต ตํ เอว อารมฺมณํ กตฺวา ตทนนฺตรํ ตสฺส ชวนสฺส อนนฺตรํ ตํสริกฺขกํ เตน ชวเนน สทิสํ เอกนฺตํ อสงฺขาริกมานสํ ชายติฯ ตนฺติ ตํ จิตฺตํ มูลภวงฺคนฺติ มูลภวงฺคํ นาม ตทารมฺมณมิจฺจปิ ตทารมฺมณํ นาม อุภยมฺปิ นามํ ตสฺเสว นามํ ตสฺส จิตฺตสฺส เอว นามํฯ อิติ เอวํ อิมินา ปกาเรน ภควตา ปริทีปิตํฯ ทุเหตุเก สสงฺขาเร กุสเล ชวเน ชวิเตปิ จ ตํสมํ เตน จิตฺเตน สทิสํ อาคนฺตุกสงฺขาตํ ตทารมฺมณมานสํ โหติฯ

[422-9] ตเถว จ ตถา เอว จ อิฏฺฐมชฺฌตฺตโคจเร ทุเหตูนํ ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ ชวนานํ อนนฺตรํ ตาทิสานิ เตหิ ชวเนหิ สทิสานิ ทฺเว ตทารมฺมณมานสานิ ชายนฺเต, เตสํ ตทารมฺมณมานสานํ ‘‘ปิฏฺฐิภวงฺค’’นฺติ นามํ, ‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ จ นามํ โหติฯ

สนฺตีรณทฺวยญฺเจว ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ อิมานิ ทฺเว ภวงฺคานิ จาติ อฏฺฐ วิปากา จกฺขุทฺวาเร โหนฺติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปญฺจสุ ทฺวาเรสุปิ จ อฏฺฐ อฏฺฐ วิปาเก กตฺวา ปวตฺติยํ จตฺตาลีส วิปากานิ ภวนฺติฯ คหิตาคฺคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺฐ จ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร อฏฺฐ จ วิปากา โสตฆานาทินา วิปาเกน สทฺธิํ ทฺวาทส เอว วิปากานิ ภวนฺติฯ เอกาย เจตนาเยวํ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต ปน สติ ทฺวาทเสว วิปากานิ ภวนฺติฯ อิติ วจนํ วิชิตกุสลยุทฺธสงฺคาเมน ปกาสิตํ เทสิตํฯ ทุเหตุกตฺตเยนาปิ, เสเสน สทิเสน ตุ มยา วุตฺตโต ทุเหตุโต เสเสน ทุเหตุกตฺตเยนาปิ สทิเสน ปาเกน อาทินฺนสนฺธิโน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส เอวํ นโย มโต กถิโต นิรงฺคเณนฯ ทุเหตุเกน กมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหติฯ อิติ อยํ วาโร จ เอตฺตาวตา เอตฺตเกน วจเนน มยา วุตฺโตฯ

[430-8] ทุเหตุเกน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหติ, อิติ อยํ วาโร อนุปุพฺเพน ปฏิปาฏิยา อาคโตฯ เตสุ จตูสุปิ ทุเหตุเกสุ กุสเลสุ จิตฺเตสุ อญฺญตเรเนว เหตุเกน กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต สติ ตสฺเสว ทุเหตุกสฺส กุสลชวนสฺส ปากภูตาย อุเปกฺขาสหคตาเหตุกาย มโนวิญฺญาณธาตุยา อาทินฺนปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส สา ปฏิสนฺธิ กมฺมสทิสา นาม น วตฺตพฺพา ปณฺฑิเตหิฯ หิ สจฺจํ ‘‘ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา’’ติอาทิกํ วจนํฯ กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา โหติฯ

ตสฺส เทหิโน สตฺตสฺส วุฑฺฒิมุเปตสฺส วุฑฺฒิํ อุปคตสฺส จกฺขุทฺวาเร ปน อิฏฺฐมชฺฌตฺตโคจเร อาปาถมาคเต สติ ทุเหตุกานํ จตุนฺนํ ปุญฺญานํ ยสฺส กสฺสจิ ชวนสฺส อวสานมฺหิ อิทํ อเหตุกํ มโน ตทารมฺมณภาเวน ชายติฯ เอตฺถ เอตสฺมิํ วจเน สํสโย สนฺเทโห นตฺถิ, ตํ อเหตุกจิตฺตํ มูลภวงฺคญฺจ ตทารมฺมณเมว จ โหติฯ จกฺขุวิญฺญาณกาทีสุปิ วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ อุเปกฺขาสหคตํเยว สนฺตีรณมฺปิ จ โหติฯ เตสุ เอกํ ฐเปตฺวาน, คหิตาคฺคหเณนิธ เตสุ ทฺวีสุ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺเจสุ วิปาเกสุ เอกํ สนฺตีรณกิจฺจํ ตทารมฺมณกิจฺจํ ตํ จิตฺตํ ฐเปตฺวา คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน อิธ อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ คณนูปคจิตฺตานิ ตีณิเยว ภวนฺติฯ

[439-41] อิฏฺเฐ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต ตทา สนฺตีรณญฺเจว โสมนสฺสยุตฺตํเยว โหติ, ตทารมฺมณมานสญฺจ โสมนสฺสยุตฺตํเยว โหติ, เตสุ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺเจสุ วิปาเกสุ เอเกกํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตทารมฺมณกิจฺจํ วา จิตฺตํ คเหตฺวา ปุริมานิ จ ตีณิ จตฺตาริ เอว วิปากานิ ภวนฺติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปญฺจสุ ทฺวาเรสุปิ จตฺตาริ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานีติ ปวตฺติยํ วิปากานิ วีสติ จิตฺตานิ โหนฺติฯ

[442-8] จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคฺคหเณนิธ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร ปน จตฺตาริ วิปากานิ อิธ อิมสฺมิํ อิฏฺฐารมฺมเณ โสตฆานาทินา วิปาเกน สทฺธิํ อเหตุกํ อฏฺฐกํ โหติ เอวฯ อเหตุกปฏิสนฺธิสฺส สตฺตสฺส ทุเหตุกํ, ติเหตุกํ วา ตทารมฺมณํ น ภเว น ภเวยฺย, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ติเหตุกํ ตทารมฺมณํ น ภเวฯ ชาตา สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ สุคติยํ เยน ปาเกน ปฏิสนฺธิ ชาตา, เตน วิปาเกน ตุลฺยมฺปิ, หีนํ วา เตสํ ตทารมฺมณํ ภเวยฺยฯ

มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตญฺจาเหตุกฏฺฐกํ สุคติยํ อเหตุกฏฺฐกญฺจ มนุสฺสโลกญฺจ สนฺธาย ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา มยา วุตฺตํฯ จตูสุปิ อปาเยสุ ปน อเปโต อโย ปติฏฺฐา เอเตหีติ อปาโย, เตสุฯ ปวตฺเต อเหตุกํ อฏฺฐกํ อาปายิเกหิ ลพฺภติฯ เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ ถิโร ถิรการธมฺโม ยสฺมิํ อตฺถีติ เถโร, ทุติยอคฺคสาวกภูโต อิทฺธิมา โมคฺคลฺลานตฺเถโร เนรยิกานํ นิรเย ชาตานํ สตฺตานํ ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ, ‘‘อุจฺฉงฺเค มํ นิสีทิตฺวา’’ติอาทีสุ วิย เทวํ วสฺสาเปตีติ อตฺโถฯ คนฺธํ วายุญฺจ มาเปติ ยทา, ตทา ปน เตสํ เนรยิกานํ สตฺตานํ เตหิ เนรยิกสตฺเตหิ เถรํ ทิสฺวา, ธมฺมญฺจ สุตฺวา, คนฺธญฺจ ฆายิตฺวา ชลํ อุทกญฺจ ปิวตํ ปิวนฺตานํ มุทุํ วายุญฺจ เตหิ ผุสตํ ผุสนฺตานํ เตสํ เนรยิกสตฺตานํ จกฺขุวิญฺญาณกาทีนิ ปญฺจปิ ปุญฺญชานิ เอว กุสลวิปากานิ เอว สนฺตีรณทฺวยํ ปุญฺญชํ เอว กุสลวิปากํ เอว ปุญฺญชา เอว เอกา มโนธาตุ อิติ อฏฺฐกํ โหติฯ

[449-50] อยํ ตาว กถา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณกาทีนิ ปุญฺญชาเนวา’’ติอาทิกา อยํ กถา อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตโคจเร กามาวจเร ปุญฺญานํ ชวนานํ วเสน มยา วุตฺตาฯ ตทารมฺมณเจตโส ตทารมฺมณจิตฺตสฺส ยํ นิยมตฺตํ ‘‘ตทารมฺมณมานสํ ชวเนน นิยามิต’’นฺติอาทิวจเนน มยา วุตฺตํ, ตํ นิยมตฺตํ กุสลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โสมนสฺสยุตฺเต กามาวจรกุสเล ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสยุตฺตเมว โหติ, อุเปกฺขายุตฺเต กามาวจรกุสเล ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ อุเปกฺขายุตฺตเมว โหติ, เนตํ อกุสเล อุเปกฺขายุตฺเต วิจิกิจฺฉาทิเก อกุสเล ชวเน ปน ชวิเต โสมนสฺสยุตฺตมฺปิ ตทารมฺมณํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อิติปิ วจนํ อาจริเยน ทีปิตํฯ

[451-7] อิธ อิมสฺมิํ อธิปฺปาเย อกุสลจิตฺเตสุ โสมนสฺสยุตฺเตสุ จตูสุปิ อิฏฺเฐ อารมฺมเณ เตสุ จิตฺเตสุ ชวิเตสุ โสมนสฺสยุตฺตา อเหตุมโนวิญฺญาณธาตุ ตทนนฺตรํ เตสํ อกุสลชวนานํ อนนฺตรํ ตทารมฺมณภาเวน ชายติฯ อุเปกฺขายุตฺเตสุ ฉสุ อกุสลจิตฺเตสุ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต โคจเร ชวิเตสุ ปุญฺญชา อุเปกฺขาสหคตา อเหตุมโนวิญฺญาณธาตุ เอว ตทนนฺตรํ วา เตสํ อุเปกฺขาสหคตานํ ฉนฺนํ อกุสลชวนานํ อนนฺตรํ ตทารมฺมณภาเวน ชายติฯ อิฏฺฐารมฺมณโยคสฺมิํ พุทฺธรูปาทิอิฏฺฐารมฺมณโยคสฺมิํ กงฺขโต ‘‘พุทฺโธ นุ โข, โน พุทฺโธ’’ติ กงฺขนฺตสฺส สตฺตสฺส อุทฺธตสฺส วา สตฺตสฺส ตทารมฺมณมานสํ โสมนสฺสยุตฺตํ อเหตุกํ วิปากํ โหติ ปิฏฺฐิภวงฺคํฯ โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน โสมนสฺสยุตฺตา เอว ปญฺจ ตทารมฺมณมานสา ปณฺฑิเตน คเวสิตพฺพาฯ อุเปกฺขาสหคเต จิตฺเต ชวเน ปน ชวิเต สติ อุเปกฺขาสหคตา ฉ จ ตทารมฺมณมานสา ปณฺฑิเตน คเวสิตพฺพาฯ

[458-63] ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ฌานโต ปริหีนสฺส วิปฺปฏิสาริโน ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ โหติฯ ตสฺส โทมนสฺสสฺส อนนฺตรํ กิํ มานสํ ชายเต, ตฺวํ โทมนสฺสยุตฺตชวนสฺส อนนฺตรมานสํ พฺรูหิ กเถหิฯ ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธา หิ โทมนสฺสสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธา ปฏฺฐานปฺปกรเณ ภควตา นิวาริตา, อสฺส โสมนสฺสสฺส วา อนนฺตรํ โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ปฏฺฐาเน ปฏฺฐานปฺปกรเณ ปฏิสิทฺธา ภควตา นิวาริตาฯ มหคฺคตํ ปนารพฺภ มหคฺคตํ ปฏิจฺจ ชวเน ชวิเตปิ จ ตทารมฺมณมานสํ ตตฺเถว ตสฺมิํ ปฏฺฐาเน เอว ปฏิสิทฺธํ ภควตา นิวาริตํฯ ตสฺมา การณา ภวงฺคปาโต วา ตทารมฺมณเมว วา น โหติฯ

กิํ นุ กาตพฺพํ เตสํ ภวงฺคตทารมฺมณานํ อภาเว การณํ ยํ กาตพฺพํ, อมฺเหหิ ตํ การณํ กิํ นุ ปุจฺฉาม, ตํ ตทตฺถํ อาภิธมฺมิกภาเวน อาภิธมฺมิก ตํ การณํ วท วทาหิฯ อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิญฺญาณธาตุ ปุญฺญาปุญฺญวิปากา ตทารมฺมณิกา สิยา ภเวยฺยฯ

[464-7] อิมสฺส ตทารมฺมณสฺส อาวชฺชนํ กิํ นตฺถิ? ตํ ตทารมฺมณมานสํ กถํ เกน ปกาเรน ชายเต? ภวงฺคอาวชฺชนานํ จิตฺตานํ กิํ อาวชฺชนมตฺตํ? มคฺคสฺส อนนฺตรสฺส จ ผลสฺสาปิ กิํ อาวชฺชนํ นตฺถิ? นิโรธา จ นิโรธโต วุฏฺฐหนฺตสฺส ภิกฺขุโน ผลจิตฺตสฺส วาติ มยา สุตํ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อาวชฺชนํ นตฺถิฯ วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหตุ ชายตุ มานสํ จิตฺตํ อาวชฺชเนน วินา อาวชฺชนํ วชฺเชตฺวา โหตุ ชายตุ, กิมสฺสารมฺมณํ อสฺส ตทารมฺมณมานสสฺส กิํ อารมฺมณํ, ปณฺฑิต, ตฺวํ อารมฺมณํ ยทิ ชานาสิ, ตํ อารมฺมณํ พฺรูหิ มยฺหํ กเถหิฯ วินา อารมฺมเณเนตํ เอตํ มานสํ อารมฺมเณน วินา อารมฺมณํ วชฺเชตฺวา น ชายติฯ หิ สจฺจํ ‘‘วินา อารมฺมเณเนต’’นฺติอาทิกํ วจนํ, ตทารมฺมณมานสํ ยทา โทมนสฺสยุตฺตํ ชวนํ มหคฺคตารมฺมณํ ชวติ, ตทา ตสฺมิํเยว ชวนจิตฺตกฺขเณ ปริตฺเตสุ กามาวจรารมฺมเณสุ ยํ กิญฺจิ ปริตฺตารมฺมณํ อารพฺภ ปฏิจฺจ ชายติฯ

[468-73] อุตุพีชนิยาโม จ อุตุนิยาโม พีชนิยาโม จ กมฺมธมฺมนิยามตา จ กมฺมนิยามตา จ สีลาทิปารมีธมฺมนิยามตา จ จิตฺตสฺส นิยาโม จาติ ปญฺจ นิยามตา ปณฺฑิเตน เญยฺยาฯ ตตฺถ เตสุ ปญฺจสุ นิยาเมสุ สพฺเพสํ ปน รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรน ผลปุปฺผาทิธารณํ อุตุ, อยํ อุตุนิยามตาฯ

เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว เตสํ เตสํ พีชานํ ปน เตหิ เตหิ พีเชหิ ตุลฺยานมฺปิ สสฺสานํ ผลานํ อุปฺปตฺติ, อยํ พีชนิยามตา ฯ มตฺถเก นาฬิเกรสฺส นาฬิเกรผลสฺส มตฺถเก ฉิทฺทตฺตํ ฉิทฺทภาโว, อยํ พีชโช พีชโต ชาโต นิยาโมฯ ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกญฺจ วิปากํ ทุเหตุกญฺจ วิปากํ อเหตุกญฺจ วิปากํ ยโต ยํ กมฺมํ เทติ, อยํ กมฺมนิยามตาฯ โพธิสตฺตสฺส ชาติยํ ชินงฺกุรสฺส ชาติกฺขเณ เมทนีกมฺปนาทิกํ อเนกวิเสสตฺตํ, อยํ สีลาทิปารมีธมฺมนิยามตาฯ เตน โคจเรน ปสาทสฺมิํ ฆฏฺฏิเต สติ อิธ อิมสฺมิํ จิตฺตวีถิยํ อาวชฺชนาทีนํ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติ, อยํ จิตฺตนิยามตาฯ

[474] โย ปุคฺคโล ธีโร ธีรสมฺปนฺโน คุณสมฺปนฺโน วิกฺขิตฺตปาโป โมหนฺธการาปคมํ อนฺธการมนิสฺสาย อวิชฺชานิสฺสรณํ ยทิจฺเฉ สเจ อิจฺเฉยฺย, โส ธีโร อิมํ อภิธมฺมาวตารปฺปกรณํ อนฺธชฺชนานํ อนฺธสทิสพาลชนานํ หทยนฺธการํ วิทฺธํสนํ อนฺธการสนฺนิสฺสิตสฺส ยสฺส หทยสฺส วิทฺธํสนกรํ ชลนฺตํ ทีปํ ชลมานํ ทีปํฯ ปยตฺโตติ ปกาเรน ยตติ วีริยํ กโรตีติ ปยตฺโต, สตตํ สพฺพทา สิกฺเขถ สชฺฌายนธารณจินฺตนวเสน สิกฺเขยฺยฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตโม ปริจฺเฉโทฯ

8. อฏฺฐโม ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา

[475]

อิทานิ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํฯ